Γεύματα του Χρόνου: Πώς Αλλάζει το Ίδιο Φαγητό σε Κάθε Δεκαετία

Η διατροφή μας δεν είναι απλά ανάγκη, είναι ένας καθρέφτης των πολιτιστικών, οικονομικών και τεχνολογικών αλλαγών που συμβαίνουν γύρω μας. Οι γεύσεις που συνηθίζαμε να απολαμβάνουμε πριν από 50 χρόνια έχουν εξελιχθεί δραματικά και συνεχίζουν να αλλάζουν με ραγδαίο ρυθμό. Πάμε να δούμε πώς το ίδιο φαγητό, ας πούμε μια απλή μακαρονάδα ή ένα κοτόπουλο με λαχανικά, αλλάζει από δεκαετία σε δεκαετία.

1950s: Το Φαγητό της Παράδοσης

Στη δεκαετία του '50, τα γεύματα ήταν συνδεδεμένα με την παράδοση και την τοπική παραγωγή. Οι οικογένειες βασίζονταν σε απλά, παραδοσιακά συστατικά που προέρχονταν κυρίως από τοπικές αγορές και τις καλλιέργειες τους. Ένα φαγητό όπως η μακαρονάδα συνόδευε μια πλούσια σάλτσα από φρέσκες ντομάτες, αρωματικά βότανα και λίγη παρμεζάνα, όλα παρασκευασμένα στο σπίτι.

Το κοτόπουλο, συχνά γεμιστό ή μαγειρεμένο με απλά λαχανικά, ήταν προσεκτικά ψημένο στην κατσαρόλα, καθώς οι περισσότεροι δεν διέθεταν ακόμα φούρνους μικροκυμάτων. Οι μερίδες ήταν μεγάλες, για να τροφοδοτήσουν τις πολυμελείς οικογένειες, και η έμφαση δινόταν στη γεύση και την θρεπτική αξία.

1960s: Οι Πρώτες Έννοιες της Ευκολίας

Η δεκαετία του '60 έφερε τον εκσυγχρονισμό στις κουζίνες. Τα κατεψυγμένα τρόφιμα άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους και οι συνταγές προσαρμόστηκαν για να εξυπηρετούν το νέο, πιο γρήγορο τρόπο ζωής. Η μακαρονάδα εμπλουτίστηκε με κονσερβοποιημένη σάλτσα και τα πρώτα έτοιμα φαγητά άρχισαν να είναι διαθέσιμα.

Το κοτόπουλο έφευγε από την κατσαρόλα και έμπαινε στον φούρνο, και οι νέες συσκευασίες βοήθησαν στη δημιουργία έτοιμων καρυκευμάτων για γρήγορο μαγείρεμα. Η εστίαση άρχισε να μεταφέρεται περισσότερο στην ευκολία και λιγότερο στην προσεκτική παρασκευή του φαγητού.

1970s: Οι Διεθνείς Επιρροές

Στη δεκαετία του '70, οι γεύσεις άρχισαν να επηρεάζονται από ξένες κουζίνες. Το ενδιαφέρον για νέες γαστρονομικές εμπειρίες αυξήθηκε, και τα ιταλικά και ασιατικά πιάτα έγιναν μόδα. Η μακαρονάδα πλέον εμπλουτίστηκε με επιπλέον υλικά, όπως το κιμά, και οι πρώτες "Carbonara" έκαναν την εμφάνισή τους στις οικογενειακές κουζίνες.

Το κοτόπουλο με λαχανικά απέκτησε νέες πινελιές, με την προσθήκη σάλτσας σόγιας ή εξωτικών μπαχαρικών, ενσωματώνοντας έτσι ξένες επιρροές. Ο κόσμος άρχισε να πειραματίζεται περισσότερο με το φαγητό, ανοίγοντας την κουζίνα του σε νέες εμπειρίες.

1980s: Το Φαγητό της Ευημερίας και της Ταχύτητας

Η δεκαετία του '80 ήταν η εποχή της αφθονίας και της ταχύτητας. Τα φαστ φουντ έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλή, και οι διαφημίσεις προώθησαν τα έτοιμα, γρήγορα γεύματα. Τα υλικά στην κουζίνα ήταν πλέον πολλά και ποικίλα, με τις αλυσίδες σούπερ μάρκετ να προσφέρουν πληθώρα προϊόντων.

Η μακαρονάδα συχνά περιλάμβανε σάλτσες με κρέμα γάλακτος ή έτοιμα μίγματα. Το κοτόπουλο, που πλέον μπορούσε να ψήνεται σε φούρνο μικροκυμάτων, μαγειρευόταν γρήγορα, ενώ τα κατεψυγμένα λαχανικά εξοικονομούσαν χρόνο. Τα γεύματα άρχισαν να γίνονται πιο επεξεργασμένα, ενώ η συνειδητοποίηση για την υγιεινή διατροφή άρχισε να χάνει έδαφος.

1990s: Η Επιστροφή στη Φύση

Καθώς πλησιάζουμε στη δεκαετία του '90, οι ανησυχίες για την υγεία και τη διατροφή αναδείχθηκαν ξανά. Το ενδιαφέρον για βιολογικά προϊόντα αυξήθηκε, ενώ οι οικογένειες επέστρεφαν στις πιο απλές συνταγές, αποφεύγοντας τα έντονα επεξεργασμένα τρόφιμα.

Η μακαρονάδα άρχισε να προετοιμάζεται με φρέσκες σάλτσες και ελαφρύτερα υλικά. Το κοτόπουλο μαγειρευόταν με πιο φυσικά συστατικά, χωρίς έτοιμες σάλτσες και καρυκεύματα, και προτιμήθηκαν τα φρέσκα λαχανικά. Η νέα τάση ήταν η απλότητα και η ποιότητα των υλικών.

2000s και 2010s: Υγεία και Ποικιλία

Στις αρχές του 2000 και το 2010, η συνείδηση για την υγεία ενισχύθηκε. Οι διατροφικές συνήθειες έγιναν πιο εξατομικευμένες, με την εμφάνιση νέων τάσεων όπως η μεσογειακή διατροφή, η χορτοφαγία και η γλουτένη-ελεύθερη διατροφή.

Η μακαρονάδα πλέον συνδυάζεται με συστατικά όπως τα ζυμαρικά ολικής άλεσης ή τα ζυμαρικά χωρίς γλουτένη. Το κοτόπουλο μαγειρεύεται με superfoods, όπως το κουνουπίδι και η κινόα. Το ενδιαφέρον είναι περισσότερο προς το υγιεινό μαγείρεμα και την ποικιλία.

2020s: Βιωσιμότητα και Καινοτομία

Στη δεκαετία του '20, η κουζίνα εστιάζει στη βιωσιμότητα και την καινοτομία. Οι συνταγές εξελίσσονται για να συμπεριλάβουν πιο φυτικά στοιχεία, ενώ τα υποκατάστατα κρέατος, όπως το «φυτικό κοτόπουλο», γίνονται πιο δημοφιλή. Η μακαρονάδα μπορεί πλέον να φτιαχτεί με ζυμαρικά από φακές ή ρεβίθια, ενώ το κοτόπουλο αντικαθίσταται από εναλλακτικές πρωτεΐνες.

Η κουζίνα μας γίνεται όλο και πιο συνειδητοποιημένη, με έμφαση στην προστασία του περιβάλλοντος και την ελαχιστοποίηση της σπατάλης τροφίμων. Οι άνθρωποι αναζητούν πιο βιώσιμες και θρεπτικές λύσεις, με στόχο την καλύτερη ποιότητα ζωής.

Συμπέρασμα

Τα γεύματα που αγαπάμε εξελίσσονται, αντικατοπτρίζοντας τις αλλαγές στην κοινωνία μας, τις τάσεις και τις ανάγκες μας. Από την παραδοσιακή μακαρονάδα των γιαγιάδων μας στη βιώσιμη και πιο υγιεινή εκδοχή της, βλέπουμε πώς οι γεύσεις μας προσαρμόζονται στον ρυθμό των αλλαγών.

Η μαγειρική δεν είναι μόνο τέχνη, είναι μια αντανάκλαση του χρόνου και της εξέλιξης της κοινωνίας μας. Και αυτό ακριβώς κάνει το φαγητό τόσο μαγικό: κάθε μπουκιά κρύβει μέσα της ιστορία, πρόοδο και έναν κόσμο που συνεχώς αλλάζει.

Μπορείς να δεις περισσότερες λεπτομέρειες από αυτές τις πηγές, οι οποίες περιέχουν πλούσια ιστορικά στοιχεία για το πώς αλλάζουν οι τάσεις στο φαγητό και τη διατροφή ανά δεκαετία:

https://foodtimeline.org/  

https://www.pewresearch.org/  

Αυτές οι πηγές θα σου επιτρέψουν να εξερευνήσεις πιο βαθιά το πώς τα τρόφιμα έχουν εξελιχθεί με την πάροδο του χρόνου, προσφέροντας ιστορικές και κοινωνικές προοπτικές που επηρεάζουν τις διατροφικές επιλογές.

Επιμέλεια άρθρου: Τσιτάκη Ευδοξία 

Διαιτολόγος Διατροφολόγος

Απόφοιτη του Πανεπιστημίου Queen Margaret University

Email:tsitakh95@gmail.com

Μπορεί η γλουτένη να επηρεάσει αρνητικά τις ορμόνες;

Η γλουτένη είναι μια πρωτεΐνη που βρίσκεται σε ορισμένα δημητριακά όπως το σιτάρι, το κριθάρι και τη σίκαλη. Η γλουτένη προστίθεται στα τρόφιμα ως πηκτικός παράγοντας ή για να προσφέρει υφή και γεύση, έχει ελαστική ποιότητα και είναι το συστατικό που δίνει στο ψωμί και στα αρτοσκευάσματα τη μαστιχωτή υφή τους.  

Σε μια μελέτη του 2017 με περισσότερους από 100.000 συμμετέχοντες χωρίς κοιλιοκάκη, βρέθηκε πως δεν υπάρχει καμία σχέση μεταξύ της μακροχρόνιας κατανάλωσης γλουτένης με τον κίνδυνο καρδιακών παθήσεων. Στην πραγματικότητα, τα ευρήματα πρότειναν επίσης ότι τα άτομα με κοιλιοκάκη που αποφεύγουν τη γλουτένη μπορεί να αυξήσουν τον κίνδυνο καρδιακής νόσου, λόγω της πιθανότητας μειωμένης κατανάλωσης δημητριακών ολικής αλέσεως. Οπότε, η κατανάλωση δημητριακών ολικής αλέσεως συνδέεται με χαμηλότερο κίνδυνο καρδιακών παθήσεων, εγκεφαλικού και διαβήτη. Η γλουτένη μπορεί επίσης να λειτουργήσει ως πρεβιοτικό, τροφοδοτώντας τα «καλά» βακτήρια στο σώμα μας. Ο ολιγοσακχαρίτης αραβινοξυλάνης είναι ένας πρεβιοτικός υδατάνθρακας που προέρχεται από πίτουρο σιταριού που έχει αποδειχθεί ότι διεγείρει τη δραστηριότητα των bifidobacteria στο κόλον. Αυτά τα βακτήρια βρίσκονται συνήθως σε ένα υγιές ανθρώπινο έντερο. Αλλαγές στην ποσότητα ή τη δραστηριότητά τους έχουν συσχετιστεί με γαστρεντερικές ασθένειες, όπως η φλεγμονώδης νόσος του εντέρου, ο καρκίνος του παχέος εντέρου και το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου. Ωστόσο, η γλουτένη μπορεί να προκαλέσει ανησυχίες για την υγεία σε ορισμένους. Μερικοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν ανεπιθύμητες αντιδράσεις και κινδύνους για την υγεία όταν τρώνε τρόφιμα που περιέχουν γλουτένη. Τα πεπτίδια που βρίσκονται στη γλουτένη είναι ανθεκτικά στα οξέα του στομάχου, τα οποία μπορεί να δυσκολέψουν την πέψη σε μερικούς ανθρώπους. Αυτά τα πεπτίδια μπορούν να προκαλέσουν διάφορα συμπτώματα από ήπια δυσπεψία έως πιο σοβαρές παθήσεις υγείας.

Η γλουτένη μπορεί να προκαλέσει σοβαρές παρενέργειες σε ορισμένα άτομα. Υπάρχουν άνθρωποι που αντιδρούν διαφορετικά στη γλουτένη, όπου το σώμα την αισθάνεται ως τοξίνη, με αποτέλεσμα τα κύτταρα του ανοσοποιητικού να αντιδρούν υπερβολικά και να την επιτίθενται. Εάν ένα ασυνείδητα ευαίσθητο άτομο συνεχίζει να τρώει γλουτένη, αυτό δημιουργεί ένα είδος πεδίου μάχης με αποτέλεσμα τη φλεγμονή. Οι παρενέργειες μπορεί να κυμαίνονται από ήπιες έως σοβαρές όπως φαίνεται στην αυτοάνοση διαταραχή κοιλιοκάκη.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η γλουτένη είναι πρόβλημα μόνο για εκείνους που αντιδρούν αρνητικά σε αυτήν ή είναι θετικοί για κοιλιοκάκη. Οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν και έχουν φάει γλουτένη το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους, χωρίς καμία αρνητική παρενέργεια.

Δίαιτα χωρίς γλουτένη είναι μια δίαιτα που αφαιρεί όλα τα τρόφιμα που περιέχουν ή είναι μολυσμένα με γλουτένη. Ωστόσο, δεδομένου ότι τα δημητριακά ολικής αλέσεως που περιέχουν γλουτένη περιέχουν φυτικές ίνες και θρεπτικά συστατικά, συμπεριλαμβανομένων των βιταμινών του συμπλέγματος Β, του μαγνησίου και του σιδήρου, είναι σημαντικό να αναπληρώνονται. Μαζί με την κατανάλωση τροφών χωρίς γλουτένη σε όλη τους τη μορφή, όπως φρούτα, λαχανικά, όσπρια, ξηρούς καρπούς, σπόρους, ψάρια, αυγά και πουλερικά, επίσης χωρίς γλουτένη είναι η κινόα, το άγριο ρύζι, ο αμάραντος, το κεχρί, το καλαμπόκι, η βρώμη χωρίς γλουτένη, teff, το quinoa και το φαγόπυρο.  Είναι επίσης σημαντικό να μην βασίζεστε σε επεξεργασμένα τρόφιμα χωρίς γλουτένη που μπορεί να είναι πλούσια σε θερμίδες, ζάχαρη, κορεσμένα λιπαρά και νάτριο και χαμηλή σε θρεπτικά συστατικά, όπως μπισκότα, πατατάκια και άλλα σνακ χωρίς γλουτένη. Συχνά, αυτά τα τρόφιμα παρασκευάζονται με επεξεργασμένο μη ενισχυμένο ρύζι, ταπιόκα, καλαμπόκι ή αλεύρια πατάτας.

Μελέτες δείχνουν ότι τα άτομα που δεν έχουν κοιλιοκάκη είναι οι μεγαλύτεροι αγοραστές προϊόντων χωρίς γλουτένη. Οι έρευνες καταναλωτών δείχνουν ότι οι τρεις κύριοι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι επιλέγουν τρόφιμα χωρίς γλουτένη είναι «χωρίς λόγο», επειδή είναι μια «υγιεινότερη επιλογή» και για την «υγεία του πεπτικού συστήματος». Για εκείνους που δεν έχουν δυσανεξία στη γλουτένη, δεν υπάρχουν δεδομένα που να δείχνουν συγκεκριμένο όφελος από την παρακολούθηση μιας δίαιτας χωρίς γλουτένη, ιδιαίτερα εάν τα επεξεργασμένα προϊόντα χωρίς γλουτένη γίνονται ο βασικός άξονας της δίαιτας. Μάλιστα, η έρευνα που ακολούθησε, σε ασθενείς με κοιλιοκάκη που άλλαξαν τη δίαιτα τους σε χωρίς γλουτένη δείχνει αυξημένο κίνδυνο παχυσαρκίας και μεταβολικού συνδρόμου. Αυτό μπορεί να οφείλεται εν μέρει στη βελτίωση της εντερικής απορρόφησης, αλλά οι εικασίες έχουν επίσης επικεντρωθεί στη χαμηλή διατροφική ποιότητα των επεξεργασμένων τροφίμων χωρίς γλουτένη που μπορεί να περιέχουν εξευγενισμένα σάκχαρα και κορεσμένα λίπη και έχουν υψηλότερο γλυκαιμικό δείκτη. 

Οι ορμόνες είναι χημικές ουσίες που παράγονται από διάφορους αδένες σε όλο το σώμα και απελευθερώνονται για να ρυθμίσουν συγκεκριμένες λειτουργίες. Για παράδειγμα, η ορμόνη του θυρεοειδούς βοηθά στη ρύθμιση του μεταβολισμού. Το οιστρογόνο, μια ορμόνη του φύλου, βοηθά στη ρύθμιση της εμμήνου ρύσεως στις γυναίκες. Η κορτιζόλη, μια ορμόνη του στρες, βοηθά στη ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης. Έτσι, οι ορμόνες παίζουν πολλούς ζωτικούς ρόλους, πράγμα που σημαίνει ότι τυχόν ανισορροπίες μπορεί να οδηγήσουν σε δυσλειτουργία και ασθένεια.

Μια ορμονική ανισορροπία εμφανίζεται όταν υπάρχει υπερβολική ή ανεπαρκής ποσότητα μιας συγκεκριμένης ορμόνης που κυκλοφορεί στο αίμα, σε μια συγκεκριμένη στιγμή. Για παράδειγμα, τα οιστρογόνα αυξάνονται και πέφτουν δύο φορές κατά τη διάρκεια του εμμηνορροϊκού κύκλου. Η ινσουλίνη αυξάνεται μετά το φαγητό και πέφτει ώρες αργότερα. Δυστυχώς, οι ορμονικές ανισορροπίες επικρατούν στον σημερινό σύγχρονο κόσμο. Τα κοινά συμπτώματα περιλαμβάνουν: επώδυνες περίοδοι, χαμηλή λίμπιντο, πονοκέφαλοι, κούραση, αύξηση βάρους, εναλλαγές διάθεσης και ευερεθιστότητα, αϋπνία, δερματικά εξανθήματα, ξηροδερμία και ακμή, εγκεφαλική ομίχλη, απώλεια μαλλιών, άγχος και κατάθλιψη, εξάψεις, μυϊκοί πόνοι και δυσκαμψία, δυσκοιλιότητα ή διάρροια.

Η διατροφή παίζει σημαντικό ρόλο στην υγεία των ορμονών. Για παράδειγμα, το σώμα χρειάζεται ορισμένα θρεπτικά συστατικά για να συνθέσει ορμόνες. Οι στεροειδείς ορμόνες, όπως τα οιστρογόνα και η τεστοστερόνη, παράγονται από τη χοληστερόλη και η ινσουλίνη παράγεται από πρωτεΐνη. Οι βιταμίνες και τα μέταλλα ρυθμίζουν επίσης τη σύνθεση των ορμονών. Για παράδειγμα, με την απουσία ιωδίου, η παραγωγή θυρεοειδικών ορμονών μειώνεται. Επομένως, μια ανεπάρκεια ιωδίου μπορεί να οδηγήσει σε υποθυρεοειδισμό. Όσοι έχουν ευαισθησία στη γλουτένη συχνά αντιμετωπίζουν ελλείψεις σε θρεπτικά συστατικά. Ουσιαστικά, η γλουτένη ερεθίζει και καταστρέφει την επένδυση του λεπτού εντέρου και το λεπτό έντερο είναι υπεύθυνο για ένα σημαντικό μέρος της πέψης και της απορρόφησης θρεπτικών συστατικών.

Οι τρεις ορμόνες του φύλου είναι τα οιστρογόνα, η προγεστερόνη και η τεστοστερόνη. Οι κοινές ανωμαλίες και καταστάσεις που σχετίζονται με τις ανισορροπίες των ορμονών του φύλου περιλαμβάνουν: προεμμηνορροϊκό σύνδρομο (PMS), πονοκέφαλοι, ακανόνιστες περίοδοι, σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών (PCOS) και χαμηλή λίμπιντο. Οι ορμόνες του φύλου μπορεί να επηρεαστούν από ενδοκρινικούς διαταράκτες. Οι ενδοκρινικοί διαταράκτες είναι ουσίες που μπορούν να μιμηθούν τις ορμόνες και να οδηγήσουν σε ανισορροπίες, δυσλειτουργίες και ασθένειες. Η φλεγμονή που προκαλείται από γλουτένη, το υπερδραστήριο ανοσοποιητικό σύστημα, άλλες ορμονικές ανισορροπίες (π.χ. κορτιζόλη, θυρεοειδική ορμόνη, προλακτίνη) και οι ελλείψεις θρεπτικών συστατικών είναι επίσης πιθανά προβλήματα. Όσοι έχουν κοιλιοκάκη και ευαισθησία στη γλουτένη είναι επιρρεπείς στις ανωμαλίες που αναφέρονται παραπάνω. Η επιστήμη λέει ότι οι γυναίκες με κοιλιοκάκη είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν στειρότητα και διαταραχές της εμμήνου ρύσεως από τον γενικό πληθυσμό, αυτές οι καταστάσεις συνδέονται συνήθως με χαμηλή προγεστερόνη, χαμηλή θυρεοειδική ορμόνη και υψηλή προλακτίνη. Εάν δεν αντιμετωπιστεί, η κοιλιοκάκη φαίνεται επίσης να αυξάνει τον κίνδυνο μιας γυναίκας για μη φυσιολογική εμβρυϊκή ανάπτυξη, ανεξήγητη αποβολή και πρόωρο τοκετό .

Η γλουτένη μπορεί να προκαλέσει ελλείψεις σε θρεπτικά συστατικά. Ένα θρεπτικό συστατικό που επηρεάζει ιδιαίτερα τον θυρεοειδή είναι το σελήνιο. Είναι απαραίτητο για την παραγωγή και τη δραστηριότητα της θυρεοειδικής ορμόνης. Το σελήνιο δρα επίσης ως αντιοξειδωτικό και βοηθά στην προστασία του θυρεοειδούς αδένα από βλάβες. Έτσι, η ανεπάρκεια σεληνίου που προκαλείται από τη γλουτένη πιστεύεται ότι οδηγεί σε δυσλειτουργία του θυρεοειδούς. Άλλες κοινές ελλείψεις σε θρεπτικά συστατικά που προκαλούνται από τη γλουτένη και είναι απαραίτητες για τη βέλτιστη λειτουργία του θυρεοειδούς περιλαμβάνουν το μαγνήσιο, τον ψευδάργυρο, τη βιταμίνη D και τη βιταμίνη Β12. Η επιστήμη έχει δείξει ότι οι γυναίκες με αυτοάνοση νόσο του θυρεοειδούς που τέθηκαν σε δίαιτα χωρίς γλουτένη παρουσίασαν μείωση των αντισωμάτων που επιτίθενται στον θυρεοειδή καθώς και αύξηση της θυρεοειδικής ορμόνης και της βιταμίνης D. 

Όταν τρώμε μια διατροφή με επεξεργασμένα τρόφιμα πλούσια σε γλουτένη, έχει αρνητικό αντίκτυπο στις μεταβολικές ορμόνες. Επειδή αυτές οι τροφές περιέχουν υψηλές ποσότητες αμύλου και ζάχαρης που χωνεύεται γρήγορα, γεγονός που αυξάνει την ινσουλίνη, μπορεί να οδηγήσει σε χρόνια υψηλά επίπεδα ινσουλίνης με την πάροδο του χρόνου. Η ινσουλίνη είναι μια ορμόνη αποθήκευσης λίπους που εκκρίνεται από το πάγκρεας. «Σπρώχνει» όλες τις πηγές ενέργειας στα κύτταρα και η υπερβολική ενέργεια αποθηκεύεται ως λίπος. Επίσης, εμποδίζει το σώμα να κάψει το αποθηκευμένο λίπος. Εάν δεν ελεγχθεί, είναι πιθανό να αναπτυχθεί αντίσταση στην ινσουλίνη, παχυσαρκία και διαβήτης τύπου 2. Όλες αυτές οι καταστάσεις είναι φλεγμονώδεις. Η αντίσταση στην ινσουλίνη συνδέεται επίσης στενά με το σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών (PCOS), το οποίο χαρακτηρίζεται από αυξημένη τεστοστερόνη στις γυναίκες που προκαλεί στειρότητα, υπερτρίχωση και μη φυσιολογικές περιόδους.

Η προλακτίνη είναι μια ορμόνη που εκκρίνεται από την υπόφυσή και συνεργάζεται με τα οιστρογόνα και την προγεστερόνη για την ανάπτυξη του ιστού του μαστού και την προετοιμασία για τη γαλουχία. Υπάρχουν ενδείξεις ότι μια ένωση στη γλουτένη δρα ως οπιοειδής ένωση στον εγκέφαλο, η οποία οδηγεί σε περίσσεια προλακτίνης. Οι ερευνητές προτείνουν πως η φλεγμονή που σχετίζεται με τη γλουτένη μπορεί να συμβάλει σε αυξημένα επίπεδα προλακτίνης, που μπορεί να προκαλέσει χαμηλή λίμπιντο, ακανόνιστες περιόδους, στειρότητα, απώλεια οστού και στυτική δυσλειτουργία.

Συμπερασματικά, η ορμονική ισορροπία είναι απαραίτητη για τη βέλτιστη υγεία. Η γλουτένη μπορεί να επηρεάσει πολλές ορμόνες σε όλο το σώμα καθώς και να προκαλέσει μια σειρά από προβλήματα που σχετίζονται με τις ορμόνες. Επομένως, εάν υπάρχουν συμπτώματα ορμονικής ανισορροπίας, μην αποκλείετε τη γλουτένη ως παράγοντα που συμβάλλει. Μια δίαιτα χωρίς γλουτένη μπορεί να είναι αυτό που χρειάζεται περισσότερο το σώμα. 

 Επιμέλεια άρθρου: Τσιτάκη Ευδοξία 

Διαιτολόγος Διατροφολόγος

Απόφοιτη του Πανεπιστημίου Queen Margaret University

Email:tsitakh95@gmail.com

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ

Ihnatowicz, P., Wator,P. and Drywien, M., E. (2021), “The importance of gluten exclusion in the management of Hashimoto's thyroiditis”, Ann Agric Environ Med, 28(4), pp. 558-568, Available at: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34969211/.  

Lebwohl B., Cao Y., Zong G, Hu F.B., Green P.H.R., Neugut A.I., Rimm E.B., Sampson L., Dougherty L., Giovannucci E., Willett W.C., Sun, Q. and Chan A.T. (2017), “Μακροχρόνια κατανάλωση γλουτένης σε ενήλικες χωρίς κοιλιοκάκη και κίνδυνο στεφανιαίας νόσου: προοπτική μελέτη κοόρτης”, BMJ, 2, pp.357.

Neyrinck, AM, et al, (2012), “Οι ολιγοσακχαρίτες αραβινοξυλάνων που προέρχονται από σιτάρι με πρεβιοτική δράση αυξάνουν τα κορεσμένα πεπτίδια του εντέρου και μειώνουν τη μεταβολική ενδοτοξαιμία σε παχύσαρκα ποντίκια που προκαλούνται από δίαιτα”, Nutr Διαβήτης, 2(1).

Tojo, R., et al (2014), “Εντερική μικροχλωρίδα στην υγεία και την ασθένεια: ο ρόλος των bifidobacteria στην ομοιόσταση του εντέρου”, World J Gastroenterol, 20(41), pp.15163-76.

WedMD, (2023), Do You Have a Hormore Imbalance?, [Online], Available at: https://www.webmd.com/women/ss/slideshow-hormone-imbalance.

Θα μπορούσε να βοηθήσει η χορτοφαγική διατροφή στη μείωση συμπτωματολογίας των ΙΦΝΕ (ιδιοπαθή φλεγμονώδη νοσήματα του εντέρου);

H χορτοφαγική διατροφή δεν συμπεριλαμβάνει κρέας, πουλερικά, θαλασσινά και όλα τα υποπροϊόντα τους, με ή χωρίς την κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων και αυγών. Μια χορτοφαγική διατροφή αποτελείται από τρόφιμα όπως φρούτα και λαχανικά, όσπρια, δημητριακά ολικής αλέσεως, ξηρούς καρπούς και σπόρους. Έρευνες έχουν δείξει πως οι χορτοφάγοι έχουν χαμηλά ποσοστά χρόνιων παθήσεων όπως, υπέρταση, διαβήτη, καρδιαγγειακά νοσήματα, αλλεργίες, αυτοάνοσα νοσήματα, άνοια αλλά και ορισμένους καρκίνους όπως στο παχύ έντερο κ.α. Δεν υπάρχουν στοιχεία πως η αύξηση της πρόσληψης φυτικών τροφών θα μπορούσε να βοηθήσει στην μείωση των συμπτωμάτων της IBD και για μερικούς ανθρώπους θα μπορούσε να κάνει τα συμπτώματα χειρότερα καθώς μπορεί να αυξήσει την πρόσληψη ζυμώσιμων υδατανθράκων (FODMAPs).

Η φλεγμονώδης νόσος του εντέρου (IBD) είναι ένας όρος που περιγράφει διαταραχές που περιλαμβάνουν μακροχρόνια (χρόνια) φλεγμονή των ιστών στο πεπτικό σύστημα. Οι τύποι IBD περιλαμβάνουν: τη νόσο Crohn, η οποία είναι μία δια βίου πάθηση όπου μέρη του πεπτικού συστήματος φλεγμαίνονται. Η φλεγμονή που προκαλείται από τη νόσο Crohn μπορεί να αφορά διαφορετικές περιοχές του πεπτικού σωλήνα, πιο συχνά το λεπτό έντερο. H ελκώδης κολίτιδα είναι μία κατάσταση στην οποία υπάρχει φλεγμονή και πληγές (έλκη) κατά μήκος της επένδυσης του παχέος εντέρου (κόλον) και του ορθού. Τόσο η ελκώδης κολίτιδα όσο και η νόσος του Crohn συνήθως χαρακτηρίζονται από διάρροια, αιμορραγία από το ορθό, κοιλιακό άλγος, κόπωση και απώλεια βάρους.

Η κατανάλωση χορτοφαγικής διατροφής για τη θεραπεία του Crohn έχει γίνει ολοένα και πιο δημοφιλές τα τελευταία χρόνια, καθώς έρευνες δείχνουν ότι τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη, ζωικό λίπος και ζωική πρωτεΐνη μπορούν να αυξήσουν τον κίνδυνο της νόσου του Crohn. Αν και υπάρχουν λίγες μελέτες σχετικά με την ειδική επίδραση του βιγκανισμού στη νόσο του Crohn, έρευνες επισημαίνουν τα οφέλη για την υγεία μιας χορτοφαγικής διατροφής για την πρόληψη της υποτροπής σε ασθενείς με Crohn.

Όσον αφορά την υγιεινή διατροφή για άτομα με IBD, η καλύτερη δίαιτα φαίνεται να είναι αυτή που θρέφει τα βακτήρια του εντέρου. Το μικροβίωμα του εντέρου περιέχει τρισεκατομμύρια μικροοργανισμούς με πολλαπλούς ρόλους στο σώμα, από τη βοήθεια στην πέψη έως τη μείωση της φλεγμονής. Σε μια ανασκόπηση που δημοσιεύτηκε το 2019 στο The Permanente Journal, οι δίαιτες με βάση το κρέας συσχετίστηκαν σταθερά με χαμηλότερη ποικιλία βακτηρίων του εντέρου και προώθηση βακτηρίων που αποδομούν τη βλέννα που ερεθίζουν τον φραγμό του εντέρου και οδηγούν σε IBD. Εν τω μεταξύ, μια διατροφή με βάση τα φυτά συνδέθηκε με άφθονο πλούτο βακτηρίων που μειώνουν τον κίνδυνο φλεγμονής.

Μια μελέτη περίπτωσης που δημοσιεύθηκε τον Ιούνιο του 2019 στο Nutrients  περιέγραψε έναν ασθενή με νόσο του Crohn που άρχισε την ύφεση μετά τη μετάβαση σε μια χορτοφαγική διατροφή πλούσια σε όσπρια, λαχανικά και φρούτα. Μια ξεχωριστή μελέτη περίπτωσης, που δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο του 2019 στο Advanced Research in Gastroenterology & Hepatology, ανέφερε σημαντικές βελτιώσεις στα συμπτώματα ενός ασθενούς με νόσο του Crohn που ακολουθούσε χορτοφαγική διατροφή.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν μειονεκτήματα της χορτοφαγικής διατροφής στην IBD. Αρχικά, ο αποκλεισμός ολόκληρων ομάδων τροφίμων και η κατανάλωση μιας μη ισορροπημένης χορτοφαγικής διατροφής αυξάνει τον κίνδυνο ανεπάρκειας θρεπτικών συστατικών, κάτι που είναι ήδη υψηλό σε IBD, ιδιαίτερα στη νόσο του Crohn που επηρεάζει το λεπτό έντερο. Τα ζωικά προϊόντα, είναι μια εξαιρετική πηγή βιταμινών που είναι πιο δύσκολο να ληφθούν από μια χορτοφαγική διατροφή, όπως πρωτεΐνες, ωμέγα-3 λιπαρά, βιταμίνες Β (συμπεριλαμβανομένης της Β12), ιώδιο, ασβέστιο, σίδηρος, ψευδάργυρος και σελήνιο πολλά από τα οποία συχνά βρέθηκε να είναι χαμηλά σε IBD. Τα βέγκαν πρόχειρα και επεξεργασμένα τρόφιμα περιέχουν συχνά πολλά πρόσθετα που μπορεί να έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην υγεία του εντέρου και στην IBD. Για όσους έχουν στενώσεις και στομίες, μια χορτοφαγική δίαιτα που περιέχει πολλές τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε φυτικές ίνες θα μπορούσε να αυξήσει τον κίνδυνο απόφραξης του εντέρου.

Τέλος, μια καλά σχεδιασμένη χορτοφαγική διατροφή έχει πολλά οφέλη για την υγεία, από τη μείωση του κινδύνου χρόνιων ασθενειών έως τα αυξανόμενα χρόνια ζωής. Προωθεί επίσης υψηλότερες προσλήψεις πρεβιοτικών και πολυφαινολών, οι οποίες είναι απαραίτητες για ένα υγιές έντερο. Για το λόγο αυτό, μια χορτοφαγική διατροφή μπορεί να βοηθήσει στη βελτίωση των συμπτωμάτων του IBD και της πεπτικής υγείας μακροπρόθεσμα. Συμβουλευτείτε τον γιατρό και τον διαιτολόγο διατροφολόγο.   

 Επιμέλεια άρθρου: Τσιτάκη Ευδοξία 

Διαιτολόγος Διατροφολόγος

Απόφοιτη του Πανεπιστημίου Queen Margaret University

Email:tsitakh95@gmail.com

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Marion-Letellier, R., Amamou, A., Savoye, G. and Ghosh, S. (2019), “Φλεγμονώδεις ασθένειες του εντέρου και πρόσθετα τροφίμων: Για να προσθέσετε καύσιμο στις φλόγες”, Nutrients, 11(5), pp.1111, Available at: https://doi.org/10.3390/nu11051111

Mayo clinic, (2022), Inflammatory bowel disease (IBD), [Online], Available at: https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/inflammatory-bowel-disease/symptoms-causes/syc-20353315

Mitsuro, C., Kunio, N. and Masafum, K. (2019), “Westernized Diet is the Most Ubiquitous Environmental Factor in Inflammatory Bowel Disease”, Perm J, 23, pp.18-107, Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6326567/

Sandefur, K., Kahleove, H., Desmond, A., N., Elfrink, E. and Barnard, N., D. “Crohn’s Disease Remission with a Plant-Based Diet: A Case Report”, Nutrients, 11(6), pp.1385, Available at: https://www.mdpi.com/2072-6643/11/6/1385

Stewart, D., R. and Strombom, A., J. (2019), “Treating Crohn’s Disease with a Plant-Based Diet – a Case Report”, Plant-Based Diets in Medicine, 12(3), Available at: https://pbdmedicine.org/wp-content/uploads/2019/09/ARGH.MS_.ID_.555837.pdf

Μπορεί να βοηθήσει η δίαιτα χαμηλή σε FODMAP την μείωση συμπτωματολογίας του ευερέθιστου εντέρου και της ενδομητρίωσης;

Η ενδομητρίωση είναι μια χρόνια, φλεγμονώδης γυναικολογική πάθηση που προκαλεί σημαντικό πόνο και υπογονιμότητα. Επηρεάζει 1 στις 10 γυναίκες κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής τους ηλικίας και περίπου 176 εκατομμύρια γυναίκες παγκοσμίως. Υπάρχει μια σειρά συμπτωμάτων που σχετίζονται με την ενδομητρίωση. Αυτά περιλαμβάνουν: επώδυνες περιόδους, πόνος κατά τη διάρκεια ή γύρω από την ωορρηξία, πόνος κατά τη διάρκεια ή μετά την επαφή, πόνος στην περιοχή της πυέλου, στη μέση ή στα πόδια, πόνος με κενώσεις ή ούρηση, βαριά ή ακανόνιστη εμμηνορροϊκή αιμορραγία, φούσκωμα και δυσφορία στην κοιλιά, ναυτία, κούραση, αλλοιωμένη συνήθεια του εντέρου (διάρροια, δυσκοιλιότητα ή και τα δύο) και στειρότητα.

Το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, ή IBS, είναι μια ομάδα συμπτωμάτων που επηρεάζουν το πεπτικό σύστημα. Είναι μια κοινή αλλά δυσάρεστη γαστρεντερική διαταραχή. Τα άτομα με IBS εμφανίζουν κοιλιακό πόνο ή κράμπες, άνω κοιλιακό άλγος, πόνος μετά το φαγητό, φουσκώματα, διάρροια, δυσκοιλιότητα ή εναλλαγή μεταξύ των δύο, υπερβολικά αέρια, βλέννα στα κόπρανα, στομαχικές διαταραχές και ναυτία. 

Η ενδομητρίωση και το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (IBS) είναι δύο καταστάσεις που μπορούν να προκαλέσουν παρόμοια συμπτώματα όπως κοιλιακό άλγος και φούσκωμα. Επειδή η ενδομητρίωση είναι δύσκολο να διαγνωστεί, μερικές φορές λανθασμένα διαγιγνώσκεται ως IBS.

       

Μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2017 με 160 γυναίκες από τους Moore et.al., αναφέρει πως οι γυναίκες με ταυτόχρονη ενδομητρίωση και IBS αναφέρουν έναν μοναδικό φαινότυπο συμπτωμάτων. Η χαμηλή δίαιτα FODMAP μείωσε αποτελεσματικά τα συμπτώματα του εντέρου σε αυτές τις γυναίκες, υποδηλώνοντας ότι η ενδομητρίωση μπορεί να είναι προγνωστική για βελτιωμένη πιθανότητα ανταπόκρισης στη δίαιτα χαμηλής FODMAP.

Η δίαιτα χαμηλής περιεκτικότητας σε FODMAP μειώνει ορισμένα είδη υδατανθράκων που είναι δύσκολο να αφομοιώσουν οι άνθρωποι. Το πλήρες ακρωνύμιο της λέξεις FODMAP είναι ζυμώσιμοι ολιγοσακχαρίτες, δισακχαρίτες, μοσοσακχαρίτες και πολυόλες. Η δίαιτα χαμηλής περιεκτικότητας σε FODMAP περιορίζει προσωρινά αυτούς τους υδατάνθρακες για να ανακουφίσει τα δυσάρεστα συμπτώματα και να ξεκουράσει το πεπτικό σύστημα.

Η δίαιτα FODMAP έχει σχεδιαστεί για να βοηθήσει άτομα, με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, άτομα με υπερανάπτυξη βακτηρίων του λεπτού εντέρου και άτομα με ιδιοπαθείς φλεγμονώδεις νόσοι του εντέρου, έτσι ώστε να καταλάβουν ποιες τροφές είναι προβληματικές και ποιες τροφές μειώνουν τα συμπτώματα. Έρευνες έχουν δείξει ότι η δίαιτα χαμηλή σε FODMAP μειώνει τα συμπτώματα έως και 86%. Η δίαιτα αυτή συνιστάται μόνο για δύο έως έξι εβδομάδες και όχι για συνεχόμενη χρήση, διότι μπορεί να χαθεί βάρος λόγω των περιορισμένων τροφών. Ιδιαίτερα σε άτομα με ήδη πολύ χαμηλό βάρος, η απώλεια περισσότερου βάρους μπορεί να είναι επικίνδυνη.

Η διατροφή έχει μεταμορφωτικές δυνατότητες για την ανακούφιση των συμπτωμάτων που σχετίζονται με το IBS και την ενδομητρίωση.  Mια στοχευμένη δίαιτα ενδομητρίωσης μπορεί να μετριάσει τον πόνο, να καταπνίξει τη φλεγμονή και να βελτιώσει τη συνολική ευεξία.

Η κατανόηση ότι κάθε πεπτικό σύστημα αντιδρά μοναδικά είναι ζωτικής σημασίας. Συγκεκριμένα, δεν ανταποκρίνονται όλα τα έντερα ομοιόμορφα σε κάθε τροφή. Η αρετή μιας ποικίλης και απεριόριστης διατροφής είναι εμφανής, καθώς τα οφέλη της υπερτερούν των περιορισμών της. Καθώς οι αποκλεισμοί αυξάνονται, ο κίνδυνος υποσιτισμού κλιμακώνεται. Μια περιοριστική δίαιτα βλάπτει την απορρόφηση κρίσιμων θρεπτικών συστατικών, μετάλλων, βιταμινών και ιχνοστοιχείων, θέτοντας σε κίνδυνο τη συνολική ευημερία. 

Είναι αξιοσημείωτο ότι η δίαιτα χαμηλής κατανάλωσης FODMAP έχει δείξει αποτελεσματικότητα σε περίπου 75% των περιπτώσεων του συνδρόμου ευερέθιστου εντέρου. Επιπλέον, αυτή η διατροφική προσέγγιση οδήγησε στην ανακούφιση των συμπτωμάτων για άτομα που παλεύουν με εντερική δυσφορία που σχετίζεται με την ενδομητρίωση. Προφανώς, εκδηλώσεις όπως ο κοιλιακός πόνος και το φούσκωμα εξασθενούν, οδηγώντας ταυτόχρονα σε ομαλοποιημένες κινήσεις του εντέρου.

    Τα ακόλουθα τρόφιμα που θα πρέπει να αποφεύγονται είναι: τα καυτερά μπαχαρικά (τσίλι, καυτερή μουστάρδα, πιπέρι κ.α.), ο καφές, το ανθρακικό οξύ (προάγει τον μετεωρισμό), οι τροφές που προκαλούν μετεωρισμό (κρεμμύδια, λάχανο, όσπρια κ.α.), τα καπνιστά τρόφιμα και θα χρειαστεί να αποφύγετε την ισταμίνη όσον αφορά την ενδομητρίωση.

Τα γεύματα πρέπει να διανέμονται τακτικά κατά τη διάρκεια της ημέρας για να αποφευχθούν υπερβολικές ποσότητες. Τρία ελαφριά γεύματα κατά τη διάρκεια της ημέρας με δύο ελαφριά σνακ ενδιάμεσα επιτρέπουν την καλύτερη πέψη των συστατικών των τροφίμων με τα συστατικά FODMAP. Για να γίνει πιο εύπεπτο το φαγητό, πρέπει να προετοιμαστεί καλύτερα πριν εισέλθει στον πεπτικό σωλήνα. Η σχολαστική μάσηση όχι μόνο διασφαλίζει ότι η τροφή διασπάται πλήρως, αλλά παρέχει επίσης μια ορισμένη ποσότητα «προ-πέψης» από το σάλιο. Το σάλιο περιέχει ένζυμα που μπορούν να διασπάσουν τους υδατάνθρακες, για παράδειγμα, στα μεμονωμένα «δομικά στοιχεία» τους ενώ βρίσκονται ακόμα στο στόμα. Αυτός είναι ο λόγος που ένα κομμάτι ψωμί που μασάτε για πολλή ώρα έχει πραγματικά γλυκιά γεύση μετά από λίγο: το άμυλο έχει ήδη μετατραπεί σε ζάχαρη από το σάλιο.

Το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου συνοδεύει πολλές γυναίκες που πάσχουν από ενδομητρίωση και παρέχει επιπλέον ενόχληση. Ακόμη και χωρίς IBS, πολλές γυναίκες με ενδομητρίωση υποφέρουν από πεπτικές ενοχλήσεις και φουσκώματα. Εκτός από μια υγιεινή διατροφή για την ενδομητρίωση, θα πρέπει να ακολουθούνται οι αρχές του χαμηλού FODMAP και θα πρέπει να προτιμάται μια δίαιτα χαμηλής ερεθιστικής δράσης σε περιπτώσεις συνδρόμου ευερέθιστου εντέρου ή σοβαρών πεπτικών ενοχλήσεων. 

Η διατήρηση ή η αναδόμηση μιας υγιούς εντερικής χλωρίδας δεν είναι μόνο σημαντική για τους ασθενείς με ευερέθιστο έντερο, αλλά οδηγεί επίσης σε καλό ανοσοποιητικό σύστημα και ισχυρό ψυχισμό. Επιπλέον, εάν έχετε ευερέθιστο έντερο και/ή ενδομητρίωση, είναι χρήσιμο να μάθετε τεχνικές χαλάρωσης και στρατηγικές διαχείρισης του στρες. Είναι σημαντικό να μην ακολουθείτε αυστηρές απαγορεύσεις και να αποφεύγετε μόνο τρόφιμα που έχουν αποδειχθεί ακατάλληλα από προσωπική εμπειρία μέσω συνεπών δοκιμών. Οι πολύ αυστηρές δίαιτες οδηγούν σε υποσιτισμό.

Βιβλιογραφία

• Altobelli, E., Negro, V.,D., Angeletti, P.,M. and Latella, G. (2017), “Low-FODMAP Diet Improves Irritable Bowel Syndrome Symptoms: A Meta-Analysis”, Nutrients, 9(9), pp.940, Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5622700/.  
  
• Cleveland Clinic, (2022), Low FODMAP Diet, [Online], Available at: https://my.clevelandclinic.org/health/treatments/22466-low-fodmap-diet.
  
• Moore, J.,S., Gibson, P.,R., Perry, R.,E. and Burgell, R.,E. (2017), “Endometriosis in patients with irritable bowel syndrome: Specific symptomatic and demographic profile, and response to the low FODMAP diet”, Aust N Z J Obstet Gynaecol, 57(2), pp. 201-205, Available at: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28303579/.
• NHS, (2021), What is IBS?, [Online], Available at: https://www.nhs.uk/conditions/irritable-bowel-syndrome-ibs/.
• WebMD, (2022), Low-Fodmap Diet, [Online], Available at: https://www.webmd.com/ibs/guide/what-is-fodmap.  
• World Health Organization, (2023), Endometriosis, [Online], Available at: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/endometriosis/?gclid=Cj0KCQjwrfymBhCTARIsADXTablO3TtWMbjzAsfM51Lgfn-Hqv_mo_9EkQn_4a5V6XhSvUVruJdgvgcaAsStEALw_wcB.
  

 

Πως σχετίζεται η διατροφή με την κατάθλιψη

  

     Λίγοι άνθρωποι γνωρίζουν τη σχέση μεταξύ διατροφής και κατάθλιψης, ενώ κατανοούν εύκολα τη σχέση μεταξύ διατροφικών ελλείψεων και σωματικών ασθενειών. Η κατάθλιψη είναι μια διαταραχή που σχετίζεται με κύρια συμπτώματα όπως αυξημένη θλίψη και άγχος, απώλεια όρεξης, καταθλιπτική διάθεση και απώλεια ενδιαφέροντος για ευχάριστες δραστηριότητες. Η διατροφή μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην εμφάνιση καθώς και στη σοβαρότητα και τη διάρκεια της κατάθλιψης. Σύμφωνα με τον Beardsley, η διατροφική νευροεπιστήμη είναι μια αναδυόμενη επιστήμη που ρίχνει φως στο γεγονός ότι οι διατροφικοί παράγοντες είναι συνυφασμένοι με την ανθρώπινη γνώση, συμπεριφορά και συναισθήματα.

Οι πιο συχνές ψυχικές διαταραχές που επικρατούν σήμερα σε πολλές χώρες είναι η κατάθλιψη, η διπολική διαταραχή, η σχιζοφρένεια και η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD). Αυτές η ψυχικές παθήσεις σχετίζονται με ανεπάρκεια  πολλών θρεπτικών συστατικών, ιδιαίτερα σε απαραίτητες βιταμίνες, μέταλλα και ωμέγα-3 λιπαρά οξέα. Μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2008 από τους Shaheen Lakhan και Vieira, αναφέρει πως τα συμπληρώματα που περιέχουν αμινοξέα έχουν βρεθεί ότι μειώνουν τα συμπτώματα, καθώς μετατρέπονται σε νευροδιαβιβαστές που με τη σειρά τους ανακουφίζουν από την κατάθλιψη και άλλα προβλήματα ψυχικής υγείας.

Τυχαιοποιημένες, ελεγχόμενες δοκιμές που περιλαμβάνουν φυλλικό οξύ και βιταμίνη Β12 υποδεικνύουν ότι οι ασθενείς που λαμβάνουν θεραπεία με 0,8 mg φυλικού οξέος/ημέρα ή 0,4 mg βιταμίνης Β12/ημέρα θα παρουσιάσουν μειωμένα συμπτώματα κατάθλιψης. Αρχικά, έλαβαν θεραπεία με 125-300 mg μαγνησίου με κάθε γεύμα και πριν τον ύπνο, οι περισσότεροι ασθενείς οδηγήθηκαν σε ταχεία ανάρρωση από μείζονα κατάθλιψη σε <7 ημέρες. Οι πιο συχνές διατροφικές ελλείψεις που παρατηρούνται σε ασθενείς με ψυχικές διαταραχές είναι ωμέγα-3 λιπαρά οξέα, βιταμίνες του συμπλέγματος Β, μέταλλα και αμινοξέα που είναι πρόδρομοι νευροδιαβιβαστές. Δημογραφικές μελέτες δείχνουν μια σχέση μεταξύ της υψηλής κατανάλωσης ψαριών και της χαμηλής επίπτωσης ψυχικών διαταραχών. Αυτό το χαμηλότερο ποσοστό επίπτωσης είναι το άμεσο αποτέλεσμα της πρόσληψης ωμέγα-3 λιπαρών οξέων. Ένα έως δύο γραμμάρια ωμέγα-3 λιπαρών οξέων που λαμβάνονται καθημερινά είναι η γενικά αποδεκτή δόση για υγιή άτομα, αλλά για ασθενείς με ψυχικές διαταραχές, έως και 9,6 g έχει αποδειχθεί ότι είναι ασφαλή και αποτελεσματική. Από τη διατροφή λείπουν συνήθως τα φρούτα και τα λαχανικά, τα οποία οδηγούν περαιτέρω σε ανεπάρκεια μετάλλων και βιταμινών.

Οι υδατάνθρακες είναι φυσικοί πολυσακχαρίτες και παίζουν σημαντικό ρόλο στη δομή και τη λειτουργία ενός οργανισμού.  Έχει βρεθεί πως οι υδατάνθρακες επηρεάζουν τη διάθεση και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Η κατανάλωση ενός γεύματος πλούσιου σε υδατάνθρακες ενεργοποιεί την απελευθέρωση ινσουλίνης στο σώμα. Η ινσουλίνη βοηθά να εισέλθει το σάκχαρο του αίματος στα κύτταρα όπου μπορεί να χρησιμοποιηθεί για ενέργεια και ταυτόχρονα ενεργοποιεί την είσοδο της τρυπτοφάνης στον εγκέφαλο. Η τρυπτοφάνη στον εγκέφαλο επηρεάζει τα επίπεδα των νευροδιαβιβαστών. Η κατανάλωση δίαιτας χαμηλής σε υδατάνθρακες αυξάνει την κατάθλιψη, καθώς η παραγωγή χημικών ουσιών του εγκεφάλου σεροτονίνης και τρυπτοφάνης που προάγουν το αίσθημα ευεξίας, πυροδοτείται από τροφές πλούσιες σε υδατάνθρακες. 

Οι πρωτεΐνες αποτελούνται από αμινοξέα και αποτελούν σημαντικά δομικά στοιχεία της ζωής. Μέχρι και 12 αμινοξέα παράγονται στο ίδιο το σώμα και τα υπόλοιπα 8, τα λεγόμενα «απαραίτητα αμινοξέα» πρέπει να παρέχονται μέσω της διατροφής. Η πρόσληψη πρωτεΐνης μπορεί να επηρεάσει τη λειτουργία του εγκεφάλου και την ψυχική υγεία. Πολλοί από τους νευροδιαβιβαστές στον εγκέφαλο κατασκευάζονται από αμινοξέα. Ο νευροδιαβιβαστής ντοπαμίνη παράγεται από το αμινοξύ τυροσίνη και ο νευροδιαβιβαστής σεροτονίνη από την τρυπτοφάνη. Εάν υπάρχει έλλειψη κάποιου από αυτά τα δύο αμινοξέα, δεν θα υπάρχει αρκετή σύνθεση των αντίστοιχων νευροδιαβιβαστών, γεγονός που σχετίζεται με κακή διάθεση και επιθετικότητα στους ασθενείς. Η υπερβολική συσσώρευση των αμινοξέων μπορεί επίσης να οδηγήσει σε εγκεφαλική βλάβη και νοητική υστέρηση. 

Σύμφωνα με μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2006 από τον Bourre, αναφέρει πως ο σίδηρος είναι απαραίτητος για την οξυγόνωση και την παραγωγή ενέργειας στο εγκεφαλικό παρέγχυμα και για τη σύνθεση νευροδιαβιβαστών και μυελίνης. Η ανεπάρκεια σιδήρου εντοπίζεται σε παιδιά με διαταραχή ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικότητας. Οι συγκεντρώσεις σιδήρου στην ομφαλική αρτηρία είναι κρίσιμες κατά την ανάπτυξη του εμβρύου και σε σχέση με το IQ του παιδιού. Η βρεφική αναιμία με τη σχετιζόμενη ανεπάρκεια σιδήρου σχετίζεται με διαταραχή στην ανάπτυξη των γνωστικών λειτουργιών. Τα ευρήματα της έρευνας επισήμαναν ότι οι περισσότερες γυναίκες πάσχουν από κλινική κατάθλιψη. Αυτή η διαφορά φύλου ξεκινά από την εφηβεία και γίνεται πιο έντονη στις παντρεμένες γυναίκες ηλικίας 25-45 ετών, με παιδιά. Επιπλέον, οι γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία βιώνουν περισσότερη κατάθλιψη από άλλες περιόδους στη ζωή τους. Αυτά υποδεικνύουν την πιθανή σημασία του σιδήρου στην αιτιολογία της κατάθλιψης, καθώς η έλλειψή του είναι γνωστό ότι προκαλεί κόπωση και κατάθλιψη. Η σιδηροπενική αναιμία σχετίζεται, για παράδειγμα, με απάθεια, κατάθλιψη και ταχεία κόπωση κατά την άσκηση.

Σε μια μεγάλη ανασκόπηση, ο Δρ David Benton από το πανεπιστήμιο της Ουαλίας εντόπισε τουλάχιστον πέντε μελέτες, οι οποίες δείχνουν ότι η χαμηλή πρόσληψη σεληνίου σχετίζεται με μειωμένη διάθεση. Κάποιες μελέτες παρέμβασης με σελήνιο σε άλλους πληθυσμούς ασθενών αποκαλύπτουν ότι το σελήνιο βελτιώνει τη διάθεση και μειώνει το άγχος. Επομένως, κάποιες τροφές πλούσιες σε σελήνιο είναι τα φασόλια και τα όσπρια, το άπαχο κρέας όπως το κοτόπουλο και η γαλοπούλα χωρίς πέτσα, τα γαλακτοκομικά προϊόντα με χαμηλά λιπαρά, οι ξηροί καρποί ιδιαίτερα τα βραζιλιάνικα φιστίκια, θαλασσινά όπως στρείδια, μύδια, σαρδέλες, καβούρι, ψάρια αλμυρού νερού και ψάρια γλυκού νερού και δημητριακά ολικής αλέσεως.   

Το 2006 ο Levenson αναφέρει πως τα επίπεδα ψευδαργύρου είναι χαμηλότερα σε άτομα με κλινική κατάθλιψη. Επιπλέον, η έρευνα παρέμβασης δείχνει ότι ο ψευδάργυρος από το στόμα μπορεί να επηρεάσει την αποτελεσματικότητα της αντικαταθλιπτικής θεραπείας από ελεύθερες ρίζες.

Επιστημονικές μελέτες όπως αυτή του Bourre το 2005, έχουν αναφέρει πως οι άνθρωποι που δεν τρώνε αρκετά ωμέγα 3 λιπαρά οξέα μπορεί να έχουν υψηλότερα ποσοστά καταθλιπτικής διαταραχής. Άλλες μελέτες δείχνουν πως οι άνθρωποι που δεν τρώνε συχνά ψάρι, μία πλούσια πηγή αυτών των λιπαρών οξέων, είναι πολύ πιθανό να έχουν κατάθλιψη. Καλές πηγές ωμέγα 3 λιπαρών είναι τα λιπαρά ψάρια όπως ο γαύρος, το σκουμπρί, ο σολομός, οι σαρδέλες και ο τόνος, ο λιναρόσπορος και οι ξηροί καρποί.

Μια άλλη οπτική γωνία της δίαιτας και της κατάθλιψης περιλαμβάνει το γήρας, που είναι μια περίοδος ευπάθειας στην ακούσια απώλεια βάρους, παράγοντας που συχνά συνδέονται με αυξημένη νοσηρότητα και πρόωρο θάνατο. Η ανορεξία της γήρανσης μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην επιτάχυνση αυτού, είτε μειώνοντας άμεσα την πρόσληψη τροφής είτε μειώνοντας την πρόσληψη τροφής ως απόκριση σε ανεπιθύμητους παράγοντες όπως η μείωση της αισθητηριακής αντίληψης που σχετίζεται με την ηλικία, η κακή οδοντοστοιχία, η χρήση πολλαπλών συνταγογραφούμενων φαρμάκων και η κατάθλιψη. Στην έρευνα που πραγματοποίησα στο Κέντρο αποκατάστασης και αποθεραπείας με θέμα «Σύγκριση MNA-SF, βιοχημικών δεικτών και βάρους σε ηλικιωμένους ασθενείς μετά από ένα ορθοπεδικό χειρουργείο στη φάση της έναρξης αποκατάστασης», παρατήρησα πως οι περισσότεροι ηλικιωμένοι ασθενείς που κινδύνευαν ή είχαν υποσιτισμό είχαν συμπτώματα κατάθλιψης, πιθανόν εξαιτίας της μειωμένης πρόσληψης τροφής.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Benton, D., Haller, J. and Fordy, J. (1995), “Vitamin supplementation for 1 year improves mood”,  Neuropsychobiology, 32(2), pp.98-105, Available at: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7477807/,

Bourre, J., M. (2005), “Dietary omega-3 Fatty acids and psychiatry: mood, behaviour, stress, depression, dementia and aging”, J Nutr Health Aging, 9(1), pp. 31-8, Available at: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15750663/,

Bourre, J., M. (2006), “Effects of nutrients (in food) on the structure and function of the nervous system: update on dietary requirements for brain. Part 1: micronutrients”, J Nutr Health Aging, 10(5), pp. 377-85, Available at: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17066209/,

Levenson, C., W. (2006), “Zinc: the new antidepressant?”, Nutr Rev., 64(1), pp39-42. Available at: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16491668/,

Shaheen, E.,L. and Vieira, K., F. (2008), “Nutritional therapies for mental disorders”, Nutr J, Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2248201/,

 

Νόσος Parkinson και διατροφή

Η νόσος του Parkinson (PD) είναι μία προοδευτική νευροεκφυλιστική διαταραχή που εκδηλώνεται όχι μόνο με κινητικά αλλά και μη κινητικά συμπτώματα. Ένα σύνολο από μη κινητικά συμπτώματα που συχνά παραμελούνται είναι η απώλεια βάρους αλλά και η δυσθρεψία, τα οποία συνδέονται αρνητικά με την ποιότητα ζωής των ασθενών με PD.

Σύμφωνα με μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τους Fink et al., το 2005 αναφέρει πως η απώλεια βάρους σε άτομα με PD έχει συσχετιστεί με τη δυσθρεψία και με τα ακόλουθα κλινικά προβλήματα όπως πτώσεις, κατάγματα οστών, λοιμώξεις και επιδείνωση της ποιότητας ζωής. Επίσης, οι Kim et al., το 2012 αναφέρουν πως η απώλεια βάρους και η δυσθρεψία περιπλέκει την πορεία της PD που προκαλεί μειωμένη γνωσιακή λειτουργία, ορθοστατική υπόταση και δυσκινησία. Αρκετές μελέτες, αναφέρουν ότι η απώλεια βάρους μπορεί να προηγείται της διάγνωσης PD και σχετίζεται με την σοβαρότητα της νόσου καθώς και τη διάρκεια, υποδεικνύοντας ότι ένας χαμηλός δείκτης μάζας σώματος μπορεί να σχετίζεται με PD.

Μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2019 από τους Singh Paul et al., αναφέρει τον επιπολασμό του υποσιτισμού στη PD. Στην έρευνα συμμετείχαν ενήλικες ηλικίας 30-80 ετών με ιδιοπαθής νόσο Πάρκινσον, οι οποίοι κατοικούσαν στη βόρεια Ινδία. Αξιολογήθηκαν 75 ασθενείς. Για την αξιολόγηση της δυσθρεψίας χρησιμοποιήθηκε το εργαλείο διαλογής MNA, όπου τα αποτελέσματα έδειξαν πως το 12% ήταν υποσιτισμένο και το 45,3% κινδύνευε από υποσιτισμό. Όσον αφορά τα ανθρωπομετρικά κριτήρια, το 23% ήταν λιποβαρής και σύμφωνα με βιοχημική εκτίμηση, το 17,3% είχε χαμηλούς δείκτες θρέψης (αλβουμίνη) και αναιμία. Συμπερασματικά, τα δεδομένα της έρευνας έδειξαν πως περίπου το 45% των ασθενών με PD διέτρεχαν κίνδυνο υποσιτισμού.

Η κατανάλωση μίας ποικίλης υγιεινής διατροφής μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο ενός ατόμου με νόσο του Πάρκινσον. Ο περιορισμός ή η αποφυγή επεξεργασμένων τροφίμων και  κορεσμένων λιπαρών μπορεί να επιβραδύνει την εξέλιξη της νόσου του Πάρκινσον και να μειώσει τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων. Αρχικά, ορισμένες έρευνες δείχνουν ότι το ιχθυέλαιο μπορεί να βοηθήσει την επιβράδυνση της εξέλιξης της νόσου. Μελέτες δείχνουν ότι τα ωμέγα 3 λιπαρά μπορεί να βοηθήσουν στη μείωση της φλεγμονής των νεύρων. Επομένως, η κατανάλωση περισσότερων λιπαρών ψαριών πλούσια σε ωμέγα 3, όπως σκουμπρί, σολομός, ρέγγα, στρείδια, σαρδέλες, γαύρος, μπορούν να ωφελήσουν τα άτομα με PD. 

Το πιο αποτελεσματικό φάρμακο για τη νόσο του Πάρκινσον είναι η λεβοντόπα. Η φάβα περιέχει λεβοντόπα που μπορεί να βοηθήσει τα άτομα με νόσο του Πάρκινσον. Μία μελέτη το 2013 αναφέρει ότι η κατανάλωση φάβας μπορεί να οδηγήσει σε αξιοσημείωτη βελτίωση της κινητικής απόδοσης των ατόμων με PD. 

Το 2020 πραγματοποιήθηκε μία έρευνα, που έδειξε, πως τα άτομα με PD έχουν συχνά ανεπάρκειες σε ορισμένες θρεπτικές ουσίες, συμπεριλαμβανομένων των ελλείψεων σε σίδηρο, βιταμίνη Β1, βιταμίνη C, ψευδάργυρο και βιταμίνη D. Η παραπάνω μελέτη επισημαίνει ότι ορισμένες από αυτές τις ανεπάρκειες μπορεί να σχετίζονται με νευροφλεγμονή και νευροεκφυλισμό, που είναι βασικοί παράγοντες για τη PD. Τροφές που περιέχουν καλές πηγές σιδήρου είναι το συκώτι, το κόκκινο κρέας, τα φασόλια και οι ξηροί καρποί. Καλές πηγές τροφίμων με βιταμίνη Β1 είναι ο αρακάς, οι μπανάνες, τα πορτοκάλια, οι ξηροί καρποί και το ψωμί ολικής αλέσεως. Βιταμίνη C περιέχουν τα εσπεριδοειδή, οι πιπεριές, οι φράουλες, το μπρόκολο και οι πατάτες. Τροφές που περιέχουν ψευδάργυρο είναι το κρέας, το ψωμί, τα προϊόντα δημητριακών, όπως φύτρο σιταριού και το οστρακόδερμο. Βιταμίνη D έχουν τα λιπαρά ψάρια, το κόκκινο κρέας, οι κρόκοι αυγών και ορισμένα εμπλουτισμένα τρόφιμα.

Το 2013 πραγματοποιήθηκε μία έρευνα όπου αναφερόταν στον ρόλο του οξειδωτικού στρες στη PD. Η έρευνα έχει συνδέσει το οξειδωτικό στρες με την εξέλιξη της PD. Τα αντιοξειδωτικά κρατούν υπό έλεγχο τις ελεύθερες ρίζες, επομένως ακολουθώντας μία δίαιτα πλούσια σε αντιοξειδωτικά μπορεί να βοηθήσει στην καταπολέμηση του οξειδωτικού στρες. Ένα άτομα με PD μπορεί να καταναλώνει τροφές πλούσιες σε αντιοξειδωτικά στη διατροφή του. Μερικές καλές πηγές αντιοξειδωτικών είναι, τα βατόμουρα, τα κράνμπερι, τα σταφύλια, τα κεράσια, οι φράουλες, τα καρύδια και τα βραζιλιάνικα καρύδια, τα πεκάν, ο κουρκουμάς, ο μαϊντανός, το κακάο, το μπρόκολο, οι αγκινάρες, το σπανάκι, το λάχανο, τα εσπεριδοειδή, το πράσινο τσάι και τα μαύρα φασόλια.

Ορισμένες μελέτες υποδεικνύουν ότι η κατανάλωση μίας δίαιτας δυτικού τύπου μπορεί να συνδέεται με τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων της PD. Αυτό το είδος διατροφής είναι πλούσιο σε επεξεργασμένα τρόφιμα. Μερικά επεξεργασμένα τρόφιμα είναι οι κονσέρβες, τα αναψυκτικά, τα δημητριακά πρωινού, τα πατατάκια, το μπέικον, τα γλυκά, τα επεξεργασμένα κρέατα όπως τα αλλαντικά, οι επεξεργασμένοι υδατάνθρακες όπως τα αρτοσκευάσματα. 

Μία μελέτη το 2017, έδειξε ότι τα γαλακτοκομικά προϊόντα μπορεί να συνδέονται με υψηλό κίνδυνο για τη PD. Η κατανάλωση αποβουτυρωμένου γάλακτος και χαμηλών λιπαρών μπορεί να σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο της πάθησης. Το 2017 οι Mischley et al., πρόσθεσαν πως η κατανάλωση γιαουρτιού και τυριού μπορεί να σχετίζεται με ταχύτερη εξέλιξη της PD. Επομένως, ένα άτομο με PD μπορεί να αποφύγει την κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων αυτών των γαλακτοκομικών προϊόντων.

Το 2019 πραγματοποιήθηκε μία έρευνα από τους Ciulla et al., όπου αναφερόταν στον ρόλο των συμπληρωμάτων διατροφής στη διαχείριση της PD. Κάποια από τα συμπληρώματα που βοηθούν στην μείωση των συμπτωμάτων της PD είναι η βιταμίνη B,C,D και E, ωμέγα 3 λιπαρά οξέα, πρωτεΐνη ορού γάλακτος και συνένζυμο Q10. Πιο αναλυτικά, μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε το 2017 έδειξε ότι η ανεπάρκεια βιταμίνης C μπορεί να σχετίζεται με τη PD. Η βιταμίνη C μπορεί να βοηθήσει στη λειτουργία του εγκεφάλου, επομένως η έλλειψη της μπορεί να ενισχύσει τα συμπτώματα της πάθησης.

Έρευνες έχουν προτείνει ότι η πρωτεΐνη ορού γάλακτος μπορεί να βοηθήσει άτομα με νόσο του Πάρκινσον, αλλά απαιτούνται περαιτέρω μελέτες για να προσδιοριστεί η αποτελεσματικότητά της. Το 2016, οι επιστήμονες έδωσαν σε 15 άτομα συμπληρώματα πρωτεΐνης ορού γάλακτος και σε 17 άτομα συμπληρώματα πρωτεΐνης σόγιας για 6 μήνες. Σε σύγκριση με τη σόγια, η πρωτεΐνη ορού γάλακτος αύξησε σημαντικά τα επίπεδα ενός αντιοξειδωτικού, της γλουταθειόνης. Η γλουταθειόνη μπορεί να βοηθήσει στη μείωση των επιπέδων της ομοκυστεΐνης στο πλάσμα, ενός οξειδωτικού είδους που εμφανίζεται σε υψηλά επίπεδα σε άτομα με νόσο του Πάρκινσον. Σε μια άλλη μελέτη του 2019, τα άτομα με νόσο του Πάρκινσον κατανάλωναν μια διατροφική φόρμουλα με βάση την πρωτεΐνη ορού γάλακτος, εμπλουτισμένη με λευκίνη και βιταμίνη D, δύο φορές την ημέρα για 30 ημέρες. Στη συνέχεια, συμμετείχαν σε δοκιμασία βάδισης. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η λειτουργία του κάτω μέρους του σώματος τους βελτιώθηκε. Το συμπλήρωμα φάνηκε επίσης να τους βοηθά να διατηρούν τη μυϊκή μάζα.

Τέλος, τα λιπαρά ψάρια, τα δημητριακά ολικής αλέσεως και τα εντόσθια (συκώτι, νεφρά κ.α.) περιέχουν συνένζυμο Q10, το οποίο προάγει τη λειτουργία του εγκεφάλου. Μια κλινική δοκιμή αναφέρει ότι τα άτομα ανέχονταν καλά το συνένζυμο Q10 στα αρχικά στάδια της νόσου του Πάρκινσον και ότι μπορεί να βοηθήσει στην επιβράδυνση της προοδευτικής βλάβης. 

Επιμέλεια άρθρου: Τσιτάκη Ευδοξία 

Διαιτολόγος Διατροφολόγος

Απόφοιτη του Πανεπιστημίου Queen Margaret University

Email:tsitakh95@gmail.com

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Barichella, M., Cereda, E., Pinelli,G., Iorio, L., Caroli, D. et al. (2019), “Muscle –targeted nutritional support for rehabilitation in patients with parkinsonian syndrome”, Neurology, 93(5), pp. 485-496, Available at: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31278117/

Brown, T.,M. (2017), ”Parkinsonism and Vitamin C Deficiency”, Fed Pract, 34(8), pp.28-32, Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6370430/

Ciulla,M., Marinelli, L., Cacciatore, I. and Stefano, A.,D. (2019), “Role of Dietary Supplements in the Management of Parkinson’s Disease”, Biomolecules, 9(7), pp.271, Available at:  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6681233/

Dias, J.,P., Junn, E. and Mouradian, M.,M. (2013), “The Role of Oxidative Stress in Parkinson’s Disease”, J Parkinsons Dis, 3(4), pp.461-491, Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4135313/

Fink, H.,A., Kuskowski, M.,A., Orwoll, E.,S., Cauley, J.,A., Ensrud, K.,E. and Osteoporotic Fractures in Men (MrOS) Study Group (2005), “Association, between Parkinson’s disease and low bone density and falls in older men: the osteoporotic fractures in men study”, J Am Geriatr Soc., 53(9), pp.1559-64, Available at: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16137287/

Hughes,K., C., Gao, X., Kim., I.,Y., Wang, M., Weisskopf, M.,G., Schwarzschild, M.,A. and Ascherio, A. (2017), “Intake of dairy foods and risk of Parkinson disease”, Neurology, 89(1),pp.46-52, Available at:  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5496517/   

Kim, H.,J., Oh, E.,S., Lee, J.,H., Moon, J., S., Oh, J.,E., Shin J.,W., Lee, K.,J., Baek., I.,C., Jeong, S.,H., Song, H.,J., Sohn, E.,H. and Lee., A.,Y. (2012), “Relationship between changes of body mass index (BMI) and cognitive decline in Parkinson’s disease (PD)”, Arch Gerontol Geriatr, 55(1), pp. 70-2, Available at: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21763014/ 

Lister, T. (2020), “Nutrition and Lifestyle Interventions for Managing Parkinson’s Disease: A Narrative Review”, J Mov Disord, 13(2), pp.97-104, Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7280935/

Ma, K., Xiong, N., Shen, Y., Han, C., Liu, L., Zhang, G., Wang, L., Guo, S., Guo, X., Xia,Y., Wan, F., Huang,J., Lin, Z. and Wang, T. (2018), “Weight  Loss and Malnutrition in Patients with Parkinson’s Disease: Current Knowledge and Future Prospects”, Front Aging Neurosci, 10, pp.1, Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5780404/

Mehran, S.M., M. and Golshani, B. (2013), ”Simultaneous Determination of Levodopa and Carbidopa from Fava Bean, Green Peas and Green Beans by High Performance Liquid Gas Chromatography”, J Clin Diagn Res., 7(6),pp.1004-1007, Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3708185/   

Mischley, L.,K., Lau,R.,C. and Bennett, R.,D. (2017),” Role of Diet and Nutritional Supplements in Parkinson’s Disease Progression”, Oxid Med Cell Longev, Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5610862/  

NIH, (no date), Effects of Coenzyme Q10 (CoQ) in Parkinson Disease, [Online], Available at: https://www.ninds.nih.gov/health-information/clinical-trials/effects-coenzyme-q10-coq-parkinson-disease

Singh Paul, B., Singh, T., Paul, G., Jain, D., Singh, G., Kaushal, S. and Singh Chhina, R. (2019), “Prevalence of Malnutrition in Parkinson’s Disease and Correlation with Gastrointestinal Symptoms”, Ann Indian Acad Neurol, 22(4), pp.447-452, Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6839331/

Tosukhowong, P., Boonla, C., Dissayabutra T., Kaewwilai, L., Muensri, S., Chotipanich,  C., Joutsa, J., Rinne J. and Bhidayasiri, R. (2016), “Biochemical and clinical effects of Whey protein supplementation in Parkinson’s disease: A pilot study”, J Neurol Sci., 367, pp.162-70, Available at:  https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27423583/